Galar yn Llanboidy
Campwaith sy'n coffáu bywyd dyn anhygoel mewn pentref yn Sir Gâr - adroddiad gan Richard Davies
Mae pentref hyfryd Llanboidy yng ngorllewin Sir Gâr. Yn ôl traddodiad, mae enw'r pentref yn tarddu o’r gred fod Sant Brynach, noddwr yr eglwys yn y chweched ganrif, wedi dod o hyd i loches mewn adeilad o'r fath: mae eraill yn dweud iddo sefydlu eglwys gyntaf yr ardal mewn beudy.
Mae'r anheddiad presennol mewn sawl ffordd yn bentref ystad, gwaith llaw y sgweier lleol, W R H Powell o ystad 3,500 erw Maesgwynne. Mae ei law i'w weld mewn llawer o'r adeiladau cyhoeddus yn yr ardal: mae Pevsner yn rhestru, ymhlith strwythurau eraill, y Maesgwynne Arms, neuadd y farchnad, yr ysgol gynradd, cwrt bychan o dai ystad sy'n dwyn yr enw Piccadily Square yn ogystal â ffynnon dŵr yfed sy'n coffáu ymdrechion Powell i gyflenwi cyflenwad dŵr i'r pentref. Fe wnaeth eglwys y plwyf hefyd elwa ar ei haelioni gan iddo dalu am ei hadnewyddu ym 1878.
Efallai nad yw'n syndod bod y sgweier wedi sefydlu ei haid ei hun o helgwn y bu'n Bencynydd arnyn nhw am hanner can mlynedd, ond, yn fwy anarferol, gosododd ei gwrs rasio ei hun! Fodd bynnag, y syndod mwyaf am y dyn hwn, a fu'n AS dros Sir Gaerfyrddin rhwng 1880-1885 a Gorllewin Sir Gaerfyrddin rhwng 1885 a'i farwolaeth ym 1889, oedd ei safbwyntiau radical iawn. Mae'r awdur Dr Denley Owen yn rhestru rhai o'i gredoau: ‘roedd yn argymell datgysylltu Eglwys Loegr yng Nghymru, addysg i bawb, hawliau tenantiaid, ehangu'r fasnachfraint, democratiaeth leol, Ymreolaeth i Iwerddon ac i Gymru. Efallai bod Powell wedi mynd i'r Eglwys ar ddyddiau Sul ond am weddill yr wythnos roedd yn Anghydffurfiwr!’
Pan fu farw Powell ym 1889, ni chafwyd plac ar wal yr eglwys na ffenest wydr lliw iddo, ond, yn hytrach, rhoddodd y teulu gomisiwn i W Goscome John, yn enedigol o Gaerdydd, i gynhyrchu cofeb. I John, a oedd wedi astudio gyda Rodin ac a fyddai'n dod yn un o brif gerflunwyr ei genhedlaeth, dyma ei gomisiwn mawr cyntaf. Yr hyn a gynhyrchodd oedd 'a Scantily dressed female figure, either Truth or Despair, leaning, abandoned in grief, against a wall. The emotion is palpable…’ (Pevsner). Safodd y campwaith hwn am aflynyddoedd lawer ym mynwent eglwys Llanboidy, ond oherwydd effeithiau'r tywydd, gwnaed y penderfyniad doeth i'w symud i mewn i'r eglwys, lle gellir ei weld yn y groesfa ddeheuol.