Eglwyswyr pybyr

Mae Richard E Huws ar lwybr hanes teulu

Mae Cymdeithas y Penrhyn yn gymdeithas lenyddol sy’n cwrdd yn fisol yn y Gaeaf yn ardal Penrhyn-coch, ger Aberystwyth. Ar ddiwedd y tymor trefnir gwibdaith - eleni aethpwyd i waelod Ceredigion ac i ogledd Sir Benfro. Ymwelwyd â thref a chastell Aberteifi, Eglwys St. Brynach, Nanhyfer a Melin Tregwynt, ger Abergwaun gan fwynhau pryd hyfryd o fwyd ar y ffordd adref yn Aberaeron.

Roeddwn yn edrych ymlaen yn arbennig at ymweld ag Eglwys Sant Brynach. Roeddwn yn cofio’r union ddyddiad i mi fod yno ddiwethaf, a hynny yn 1971. Ar y pryd roeddwn yn brentis lyfrgellydd yn y Llyfrgell Genedlaethol ac wedi dechrau ymhel â’m hanes teulu.

Mae gwreiddiau’r teulu Hughes yn ddwfn yng ngogledd Sir Benfro. Yn eglwyswyr pybyr roedd hi’n gymharol hawddd olrhain yr achau yn ôl gryn bellter. Roedd fy hen hen dad-cu wedi ei gladdu yn Eglwys Nanhyfer, a’i gyndeidiau yntau yn Eglwyswrw. Gwelais ei fedd yn 1971 a gwneud copi o’r arysgrif, ond cefais gryn drafferth i ddod o hyd iddo eto ar y wibdaith. Ar ol chwilio’n fanwl am beth amser, a gyda chymorth eraill, fe ddos o hyd iddo yn y diwedd wedi ei orchuddio gan dyfiant o redyn.

Ond pam sôn am hyn ar dudalennau Pobl Ddewi? Mae’r eglurhad wedi ei roi yn barod wrth gyfeirio at y ffaith i’r teulu fod yn ‘eglwyswyr pybyr’. Esgorodd y teulu ar nifer sylweddol o ffeiradon ac esgobion. Roedd Caleb Hughes, brawd Benjamin, yn dad i Joshua Hughes (1807-1889), Esgob Llanelwy, a bu ei fab yntau, Joshua Pritchard Hughes (1847-1938), yn Esgob Llandaf. Roedd fy nhad-cu, Eynon Hughes, yn ficer Trelech a’r Betws ar ddechrau’r ugeinfed ganrif, a bu ei frodyr iau, Jacob a Thomas, hefyd yn ffeiradon ym Mhenbedw ac Awstralia. A bu John Lloyd (1847-1915), cefnder Lydia Lloyd, mam fy nhad-cu, yn Esgob Abertawe. Ac yn ogystal bu sawl un arall o’r teulu yn gweinyddu yn yr Eglwys.

Pan symudais i Dregaron i fyw ar ddechrau’r 1970au nid oedd gennyf unrhyw gysylltiad â’r ardal, ar wahân i fedru hawlio fod John Hughes (1804-1870), a fu’n ficer lleol, a brawd hŷn yr Esgob Joshua, wedi ei enwi gan George Borrow yn ei gyfrol Wild Wales a gyhoeddwyd yn 1862!: